McMurtry patrzy na swoje rodzinne miasteczko z zadumą, często z przymrużeniem oka, ale i z bezkompromisową szczerością.
Aby nie zamykać tej recenzji rytualnym akapitem niedotyczącym bezpośrednio omawianej książki, napiszę go od razu: mam nadzieję, że to wznowienie, wespół z edycją Brazos z 2017 r., przełamie impas w wydaniach dotychczas nieznanych w Polsce powieści McMurtry'ego. Mając - jakkolwiek nieskromnie to zabrzmi - pewne pojęcie o twórczości Mistrza z Teksasu, wskazywałbym zwłaszcza na wczesne Horseman, Pass By i Leaving Cheyenne, potem trzy kontynuacje Brazos; w dalszej kolejności na trzy brakujące tomy losów Duane'a z Seansu, wreszcie - wychwalaną przez Jacka Dukaja tetralogię "Berrybender Narratives".
A teraz przejdźmy do rzeczy 🙂
W 1966 r. w rodzinnym Archer City trzecia powieść Larry'ego McMurtry'ego, który wówczas kończył 30 lat, wywołała ponoć nielichy skandal. Jeśli wierzyć "Texas Monthly", matka pisarza ukrywała swój egzemplarz powieści w toalecie, a sam McMurtry odniósł się do zarzutów w jednym z esejów ze zbioru In A Narrow Grave dwa lata później. Faktem jest, że na niezbyt wielką, purytańską społeczność dość zapyziałego teksaskiego miasteczka rozgłos takiej (TAKIEJ!) powieści mógł zadziałać jak granat wrzucony do latryny. W końcu w powieściowej Thalii - a jest to nieskrywany portret Archer City z początku lat 50. - sypiają niemal wszyscy ze wszystkimi, a jeden materiał na skandal goni drugi.
Bo też - jak gorzko stwierdza żona lokalnego nafciarza Lois Farrow - "w takiej dziurze można robić tylko jedno, trudno tylko znaleźć mężczyznę, który nie byłby beznadziejnie nudny i niemiły". Miasteczko Thalia w północnym Teksasie, podupadły relikt na szlaku wielkich spędów bydła, których epoka minęła z pół wieku wcześniej, nie budzi w nikim żywszych emocji. Tu jeśli już ktoś zagląda, to głównie kłęby suchego zielska, miecione przez brunatne pustkowie naokoło. Na wyjazd w wielki świat nie ma tu środków ani perspektyw, chyba że chodzi o wojnę w Korei. Nawet ci bardziej rozgarnięci nie wydostali się stąd dalej niż do Wichita, raptem 25 mil dalej. Zaś ci mniej rzutcy łapią się mało dochodowych zajęć (trudno tu o inne) aby tylko przeżyć. Pośród nich znajdują się introwertyczny, nieśmiały Sonny i jego nieco bardziej przedsiębiorczy przyjaciel Duane - kończący szkołę średnią chłopcy, borykający się z nudą, wiecznym niedoborem gotówki i, rzecz jasna, oporami swoich dziewczyn. Raczkujące relacje damsko-męskie rozczulają charakterystyczną dla McMurtry'ego mieszaniną komizmu i lirycznego smutku, którego głównym nosicielem jest mało przebojowy Sonny. To jego oczami spoglądamy na mieszkańców Thalii: zwłaszcza na miejscową piękność Jacy (dziewczynę Duane'a, poza tym Jacy jako jedyna ma szanse wyrwać się z Thalii na studia dzięki pieniądzom rodziców), prostackiego trenera miejscowej drużyny i jego przygniecioną depresją żonę, wiekowego właściciela baru i kina, Sama Lwa, pamiętającego jeszcze czasy spędów bydła, i szereg epizodycznie przewijających się postaci. A każda z nich, jak to u McMurtry'ego ma swoją indywidualną historię. Związki międzyludzkie, zwłaszcza u młodych i zwłaszcza z płcią przeciwną, cechuje gorączkowa nieporadność, nerwowo zagrywana udawaną pewnością siebie (np. w scenie młodzieżowego sex-party w Wichita), a skrywająca przeważnie zagubienie i poczucie alienacji. Z dorosłymi nie jest lepiej, tyle że okrzepli na swoich zdystansowanych pozycjach, pogodzeni bardziej (jak Sam albo Lois Farrow, matka Jacy) lub mniej (jak Ruth, żona trenera) z upływającym czasem i samotnością.
McMurtry książką tą domknął pierwszy etap swojej twórczości - "Trylogię z Thalii" i kilka następnych powieści osadził w Houston. Ale po 20 latach powróci do Duane'a (bo to on będzie w centrum kolejnych odsłon) i reszty. Ostatecznie seria z Duane'em Moorem obejmie pięć tytułów, przez co stanie się on dla McMurtry'ego kimś na kształt updike'owego Harry'ego "Królika" Angstroma: świadkiem przemian świata na przestrzeni niemal całego dorosłego życia. W Ostatnim seansie filmowym patrzy na Thalię z zadumą, często z przymrużeniem oka (Talia to przecież grecka muza komedii), ale i z bezkompromisową szczerością. I dopiero po skończonej lekturze można zrozumieć, jak za pozornie banalną dedykacją ("mojemu umiłowanemu rodzinnemu miastu") stoi trudna miłość, widoczna od pierwszego do ostatniego zdania tej niedługiej ale pełnej niuansów, słodko-gorzkiej opowieści. Warto do niej wracać, gdyż zupełnie inaczej odbiera się ją będąc w wieku Sonny'ego, a inaczej - w wieku jego ojca.
Ode mnie: 6 / 6
PS. Dla dociekliwych - miasteczko Thalia w Teksasie jak najbardziej istnieje i - podobnie jak Archer City - też mieści się nieopodal Wichita. Ale to Archer, w którym McMurtry urodził się i wychował, zostało sportretowane w powieści. Tam też nakręcono w 1971 r. adaptację w reż. Petera Bogdanovicha (co ciekawe, filmowe miasteczko nazywa się jeszcze inaczej). Więcej o powieściach McMurtry'ego przeniesionych na ekran można przeczytać w artykule Tomasza Jopkiewicza Nie ma raju w Montanie.
PPS. Przedmiotem recenzji jest wydanie sprzed 23 lat, ale na rynku jest dostępna trzecia edycja (okładka obok) w nowym tłumaczeniu Pawła Lipszyca. Nie miałem jej w rękach, nie czytałem, więc się nie wypowiem. Za reedycją stoi Wydawnictwo Vesper i nie ukrywam, iż mam nadzieję, że z McMurtrym pójdą za ciosem - tym razem nie tylko we wznowienia. Trzymam kciuki.
Ode mnie: 6 / 6
Larry McMurtry, Ostatni seans filmowy (The Last Picture Show); przeł. Andrzej Grabowski. Warszawa: “Da Capo”, 1995.